DİKKAT EKSİKLİĞİ HİPERAKTİVİTE BOZUKLUĞU (DEHB)

“Otur, Odaklan, Bitir! Peki ya çocuğunuzda DEHB varsa?”

Çocuğunuz ders başında uzun süre oturamıyor, bir şeyleri yarım bırakıyor veya sürekli hareket halinde mi? Merak etmeyin, yalnız değilsiniz. Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB), birçok çocuğun yaşadığı ama doğru yaklaşımla yönetilebilen bir durum. Gelin, DEHB’yi birlikte daha yakından tanıyalım! Ama öncesinde nedir bu dikkat önce onu tanımlayalım.

DİKKAT!

Dikkat, çevremizdeki birçok uyarana rağmen belirli bir bilgiye veya göreve odaklanma yeteneğimizdir. Kısaca, “önemli olana yönelme ve onu sürdürebilme becerisi” diyebiliriz. Öğrenmeyi belirleyen en önemli faktörlerden biri kısa süreli hafızanın tam kapasiteyle kullanılmasıdır. Kısa süreli hafızaya bilgi aktarma işlevini sağlayan mekanizma “dikkat”tir.

Dikkat şu temel bileşenlerden oluşur:

Seçici Dikkat: Gereksiz uyaranları filtreleyip önemli olana odaklanma (Örneğin, kalabalık bir ortamda öğretmenin sesine odaklanmak).

Sürdürülebilir Dikkat: Belirli bir göreve uzun süre odaklanabilme (Örneğin, bir ödevi başından sonuna kadar bitirme).

Bölünmüş Dikkat: Aynı anda birden fazla işi yapabilme (Örneğin, yemek yerken sohbet edebilme).

Dikkati Kaydırma: Bir görevden diğerine sorunsuz şekilde geçebilme (Örneğin, oyun oynadıktan sonra dersine dönebilme).

DEHB’li bireylerde bu dikkat süreçlerinden bazıları daha zorlayıcı olabilir. Özellikle seçici ve sürdürülebilir dikkat konusunda sıkıntılar yaşanabilir, bu da günlük hayatta zorluklara yol açabilir.

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) nedir?

Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), dikkatsizlik, aşırı hareketlilik ve dürtüsellikle karakterize edilen nörogelişimsel bir ozukluktur. Genetik ve çevresel etkenlerin karşılıklı etkileşimi DEHB’de prefrontal korteks olarak adlandırılan beynin ön bölgesinin işlevinde aksaklıklar ve beyinde haberleşmeyi sağlayan nörotransmitter adındaki maddelerden nöradrenalin/dopamin aktivitesinde azalma görülebilmektedir. DEHB'nin belirtileri çocuklukta başlar ve yaşam boyu sürebilir. Tedavi edilmezse, bireyin yaşam kalitesini olumsuz etkileyebilir. Tedavi süreci, psikiyatrik görüşme, gelişimsel ve tıbbi öykünün değerlendirilmesi ve ek testlerin yapılmasını içerir.

DEHB Belirtileri

●      Yerinde duramama

●      Aşırı sinirlilik. Bir anda sinirlenme

●      Bir davranışı uzun süre devam ettirememe (Bir filmi sonuna kadar izleyememe, belli bir süre oturarak kitap okuyamama.)

●      Dikkatin çabuk dağılması

●      Unutkanlık. Sürekli eşyalarını kaybetme.

●      İş yaşamında verilen sorumlulukları düzenli bir şekilde yerine getirememe

●      Dağınıklık

●      Bir işi bitirmeden başka bir işe atlama

●      Zamanı kullanmada sıkıntı yaşama

●      Düşünmeden hızlı karar verme

●      Düşünmeden konuşma.

●      Sık sık iş ve eş değiştirme

DEHB bir yürütücü işlev bozukluğu problemidir.

Beynimizin Orkestra Şefi: Yürütücü İşlevler Nedir ve Neden Önemlidir?

Yürütücü İşlevler, insanı diğer canlılardan ayıran yüksek düzeyde beyin işlevleri olarak tanımlanmıştır. Yürütücü işlevler için beynin CEO’su/orkestra şefi gibi benzetmeler yapılmaktadır. Yürütücü işlevler; “bağımsız, amaca yönelik, kendini kontrol etmeye ilişkin davranışları başarı ile yürütmeyi sağlayan kapasite” olarak tanımlanmıştır.

Yürütücü işlevler; kişinin bir olay karşısında durup düşünebilmesini, kendine dışarıdan bakabilmesi-kendi davranışları üzerinde değerlendirme yapabilmesini, herhangi bir duruma uyum sağlayabilmesini, geleceğe yönelik planlar yapabilmesini ve bu planların gerçekleştirilmesi için bugün yapılacaklarını organize edebilmesini, amaçları uğruna gayret edebilmesini sağlar. Yürütücü işlevler sayesinde kişi dikkatini bir noktadan diğerine çevirebilme, öğrenilen bir bilgiyi zihinde tutabilme, o bilgiye ihtiyaç duyulan durumda o bilgiyi zihinden çağırabilme, kuralları ve değerler sistemini içselleştirebilme, duygularını kontrol edebilme, canlılık, motivasyon geliştirebilme, anlık tutkularını ve eğilimlerini dizginleyebilme, uygun sosyal davranışta bulunabilme becerilerine sahip olur. DEHB’li çocuk ve ergenlerde bu becerilerde çeşitli derecelerde eksiklik görürüz.

Yürütücü işlevleri Nasıl Değerlendirilir?

Klinik koşullarda belli yürütücü işlevlere özel performansa dayalı testler uygulanabilmektedir fakat bu testler kişinin günlük işlevlerini değerlendirmekte bazen yetersiz kalabilmektedir. Çocukların “doğal” ortamındaki durumunu değerlendiren günlük işlev değerlendirmeleri klinik değerlendirmede oldukça fayda sağlar. Bunlar çocukların bakım veren ve öğretmenleri tarafından doldurulan bazı ölçeklerdir.

DEHB’li çocuklarda yürütücü işlev değerlendirmeleri yaşa göre farklılık gösterir. Örneğin okul öncesi bir dönemdeki bir çocuk kurallara uyma, tepkilerini durdurabilme, kendini düzenleme, duygu kontrolü ve problem çözme becerilerini geliştirmeyi öğrenmeye başlamalıdır. Bu yaş grubunda DEHB değerlendirmesinde dikkat ve odaklanmadan çok hareketlilik ve dürtü kontrolü ön planda. Değerlendirilir. Buna karşın okul dönemi bir çocukta dikkat değerlendirilmesi de önem kazanır.

 DEHB Tanısı Nasıl Konabilir?

DEHB değerlendirmesi çocuk ve aileyle psikiyatrik görüşme yapılması, çocuğun gelişimsel ve tıbbi öyküsünün değerlendirilmesi, öğretmenden bilgi alınması, eşlik eden tanıların değerlendirilmesi ve gereken durumlarda ek inceleme ve testlerin yapılmasını kapsamaktadır.

DEHB tanı kriterlerinin her biri aile ve mümkünse öğretmenle birlikte tek tek değerlendirilir, belirtilerin ne zaman başladığı, ne kadar devam ettiği, hangi ortamlarda ne gibi sorunlara yol açtığı konuşulur.

DEHB Tanısı Zamanla Ortadan Kalkar mı?

DEHB çocuklukta başlar ve vakaların %60-80’i ergenliğe, %40-60’ı ise yetişkinliğe kadar devam eder. Çocukken DEHB tanısı alanların %30’u erişkinlikte belirtilerden pek etkilenmez, %60’ı akademik, iş, sosyal ve duygusal alanda zorluklar yaşar, %10’u ise ciddi psikiyatrik problemlerle karşılaşır.

DEHB Tedavisi

DEHB tedavisi, çocuğun yaşı ve gelişim düzeyi, DEHB belirtilerinin şiddeti ve günlük yaşamına etkisi göz önünde bulundurularak kişiye özgü olarak planlanır. Tedavi, çocuğun tıbbi durumu ve psikososyal faktörler dikkate alınarak şekillendirilir. DEHB tedavisi genel olarak ilaç tedavisi, psikoterapi, eğitimsel destek ve yaşam tarzı düzenlemelerini içerir.